ხევსურები ტრადიციული
ხალხია და ამ ტრადიციებს უფრთხილდებიან, თუმცა ზოგიერმა მათგანმა აქტუალურობა დაკარგა,
მაგ. როგორიცაა სისხლის აღება. თუმცა, მე მიმაჩნია რომ სისხლის აღება გამართლებული
იყო, იმ მხრივ, რომ ის პასუხისმგებლობას აღვივებდა იმ მკაცრ პირობებში მაცხოვრებელ
ხალხში, რომელთაც უდიდესი მისიაც ეკისრათ, ყოფილიყვნენ სამშობლოს საზღვრების სადარაჯოზე.
თითოეული მათგანი იმ აზრით იზრდებოდა, რომ კაცის მოკვლა არის უდიდესი პასუხისმგებლობა,
უპირველეს ყოვლისა, საკუთარი ნათესავების წინაშე, რადგან მის ერთ შეცდომას შეიძლებოდა
მისი უახლოესი ნათესავის სიცოცხლე შეწირვოდა. სწორედ ამ პასუხისმგებლობის გრძბოამ და
ადათ-წესების ერთგულებამ შეაძლებინა ამ ხალხს, გაეძლო ამ უმკაცრესი პირობებისთვის.
ხევსურთა სიმკაცრეს
ხაზს უსვამს ასევე ის ფაქტი, რომ მათ ეკრძალებოდათ მიცვალებულის დატირება, ქალის მიერ
ქმრის, ძმის, შვილის დატირება ხევსურეთში სირცხვილად ითვლებოდა. ხევსურთა მიერ მიცვალებულის
გლოვა რიტუალს უფრო ჰგავდა და ეს მოგვაგონებს კორსიკელი ხალხის მიერ მიცვალებულის დატირებას,
რომელსაც სახელად ” ბალატა” ერქვა. ამის შესახებ ალექსი ჭინჭარაული თავის წიგნში ”მთას
ვიყავ” წერს:”ყოველი წინადადება ხევსურული ხმითნატირალის ფრაზებს გვაგონებს, ისეთივეა
აზრი - მიცვალებულისთვის ”ჯვარის დაწერა”, ზედამრჩოთათვის ნუგეშის ცემა, იმის შეხსენება,
რომ მას შვილები დარჩნენ იმედად და სხვ.”
ხევსურეთსჩრდილოეთითესაზღვრებაჩეჩნეთიდაინგუშეთი, აღმოსავლეთით — თუშეთი, დასავლეთით
— ხევიდაგუდამაყარი,
სამხრეთით
— ფშავი.
თანამედროვეადმინისტრაციულ-ტერიტორიულიდაყოფითხევსურეთისმთელიტერიტორიაშედისმცხეთა-მთიანეთისმხარისდუშეთისრაიონშიდაოთხთემადააგაყოფილი:
ბარისახოს,
გუდანის
, შატილისდაარხოტის.
სახელწოდება „ხევსურეთი“ შერქმეულიაქვსმხარისმთიანი, ხევებიანიადგილმდებარეობისგამო. ამსახელწოდებითწყაროებში
XV საუკუნიდანიხსენიება.
ხევსურეთისადრინდელისახელწოდებააფხოვი
(ასეეწოდებოდამასფშავთანერთად),
ხოლოხევსურებისადაფშავლებისა
— ფხოველები.
პირიქითადაპირაქეთახევსურეთიუკავშირდებიანარხოტისადადათვისჯვარისუღელტეხილებით.
საუკუნეებისგანმავლობაშიხევსურეთიპოლიტიკურიდაადმინისტრაციულისტატუსითსამეფოხელისუფლებასექვემდებარებოდა.
სამეფოხელისუფლებისდასუსტებისპერიოდშიარაგვისერისთავები,
რომელთაცმთიანეთისსაერთოგამგებლობაევალებოდათ,
ცდილობდნენხევსურეთზესაბოლოოგაბატონებას.
გვიანდელფეოდალურხანაშიხევსურეთისმნიშვნელობაგაიზარდა,
იგიბარსიცავდამომხვდურიმოთარეშერაზმებისდარბევისაგან.
ხევსურებიქმედითადმონაწილეობდნენასპინძისბრძოლაში
(1770), კრწანისისბრძოლაში
(1795). მთიულეთისაჯანყებისა
(1804) და
1812 წლისკახეთისაჯანყებისდროსაქტიურადიბრძოდნენცარიზმისკოლონიურიპოლიტიკისწინააღმდეგ.
XIX საუკუნის
80-იანწლებშიდაიწყოხევსურებისსხვარეგიონებშიგადასახლება.
XX საუკუნის
50-იანწლებშიხევსურეთისმოსახლეობისნაწილისბარადჩამოსახლებასნეგატიურისოციალურიდაეკონომიკურიშედეგიმოჰყვა.
80-იანწლებშიდაიწყოხევსურეთისმიტოვებულრეგიონებშიცხოვრებისგეგმაზომიერიაღორძინება.
ხევსურეთშიშემორჩენილიაშუასაუკუნეებისმატერიალურიკულტურისძეგლები:
ხახმატისციხე,
ახიელისციხე,
ლებაისკრისციხე,
მუცოსციხე-სოფელი,არდოტისციხე-სოფელი,
ხახაბოსციხე-სოფელი,
შატილისციხე-სოფელი,
გუდანისჯვარი,
ანატორისჯვარი,
ანატორი,
აკლდამებიდასხვა.
შატილი მდებარეობს ჩეჩნეთის საზღვარზე.შატილის სამხრეით მდებარეობს მუცო სადაც ყველაზე სანახაობრივიადიდი ქვის სამარხირომელში ვნახავთ ადამიანის თავის ქალას. არდოტი არის6 კილომეტრიანი ხეობა მუცოს მიღმარომელიც არის ძალიან ციცაბო, დაახლოებით3431მეტრი.ხევსურეთიჩრდილოეთითეშვებამდინარეფშავისადაარაგვსსოფლებში: ბარისახოსადაბისოში.ბარისახორეგიონშიყველაზედიდისოფელიარომლისმოსახლეობადაახლოებით 200 კაცს შეადგენს. გუდანი მდებაეობს ჯვრის უღელტეხილზე რომელიც არის 18 კილომეტრი ჩრდილოეთით შატილიდან. შატილი ძველი ქალაქია,ის აგებულია დაახლოებიტ მე-7 და მე-13 საუკუნეებში, შატილში არის კოშკები რომელიც იყო მიტოვებული მის გარშემო არის გორაკები.მაგრამ რამოდენიმე კოშკი ახლახან აღდგა და ერთ-ერთი მათგანი არის მუზეუმი. ბარისახოდან 2 კილომეტრის მოშორებით არსებობს მცირე, მაგრამ საინტერესო მუზეუმი სადც ინახებოდა ხევსურული იარაღი, ხევსურული ჯავშანი,სამეურნეო იარაღები და სხვა...წყარო
ასე, მაგალითად, ნათლისღებისხევსურულისახელწოდება `გამცხადება~ სრულიადშეესატყვისებამდინარეიორდანეზემაცხოვრისნათლისღებისასყოვლადწმიდასამებისსამბუნებოვნებისგამ(ო)
ცხადებასქვეყნიერებისათვის.
თუმცა, თვითონხევსურებსამმოვლენისშინაარსისადასიტყვა
`გამცხადების~ წარმომავლობისშესახებარასაკმარისიდაბუნდოვანიწარმოდგენააქვთ. კერძოდ, ალ. ოჩიაურიწერს: `გამცხადებაზემეხევსურეთშივიკითხედაკარგადვერავინმითხრა, რაზეარის
საინტერესოა,ასევე, რომხევსურებიდიდმარხვისმეორეშაბათსე.წ. `სულთაკრეფას~ აღნიშნავდნენ, რომელიცმიცვალებულთამოხსენიებისდღედითვლებოდადაქრისტიანულრელიგიურკალენდარშიასევემიცვალებულთამოხსენიებისდღესემთხვევა. ამდროსხევსურეთშიიცოდნენწანდილის (კოლიოს) მსგავსი
საკურთხისმომზადება, რომელიცსიმინდისადალობიოსმარცვლებისაგანკეთდებადა `დოხანი~ ეწოდება. ამასთანდაკავშირებით
ალ. ოჩიაურიწერს: `სულის (მოხსენიების) დღეებისხვადროსაციციან, მაგრამ სულთაკრეფა საკუთრივ სულთა დღეობაი ას, ამ
დღეს ყველა ამზადებს სამარხო სახელ-სადებს. ადუღებენ დოხანს,
თუ აქვ სიმინდისას, თუ არა სვილისას~ (11,54).
ყველა ზემოთჩამოთვლილ რელიგიურ დღესასწაულზე ხევსურულ ხატ-სალოცავებში ღვთისმსახურება დაახლოებით ერთნაირად სრულდება და როგორც გარეგნული (რიტუალური) თვალსაზრისით, ისე თავისი შინაარსით წარმოადგენს `ძველი და ახალი
აღთქმის~ რჯულის არაორდინარულ სინთეზს.
კერძოდ, სასულიერო პირის (მღვდლის) ფუნქციას ხევსურეთში
ხუცესი (იგივე `გამძღო~) ასრულებს, ხოლო, ჯვარში (სალოცავში)
ნებისმიერი ღვთისმსახურება სამ გარეგნულ ელემენტს მოიცავს:
1) ლოცვის წარმითქმა
2) სანთლის ანთება
3) სისხლიანი მსხვერპლშეწირვა
მართლმადიდებლური თვალთახედვით, ღვთისმსახურების ხევსურულ წესში ასევე მნიშვნელოვან ცდომილებას წარმოადგენს
სისხლიანი მსხვერპლშეწირვა და საკლავის სისხლით სხეულის სხვადასხვა ნაწილზე ჯვრის გამოსახვის ჩვეულება.
სალოცავში სისხლის დაღვრა და ამ სისხლით სამსახურებო
ნივთებისა თუ მასში მონაწილე ადამიანების `განწმენდა~ `ძველი
აღთქმის~ რჯულის მიხედვით სრულდება, ხოლო, სხეულის სხვადასხვა ნაწილებზე სისხლით ჯვრის გამოსახვა კი ამ რიტუალისუფრო გვიანდელი ქრისტიანული დანამატია.წყარო
ხევსურეთი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ერთ-ერთი
მნიშვნელოვანი კუთხეა თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით, ბუნებით წარსულით, მატერიალური
და სულიერი კულტურით, მეურნეობის ფორმებით, ყოფის ტრადიციული თავისებურებებით. აქედან
გამომდინარე, მკვლევართ, თუ უცხოელი მოგზაურთა ინტერესი ამ კუთხისამდი თავიდანვე განზრახული
იყო. ხევსურეთი, რომელიც დღეს ადმინისტრაციულად დუშეთის რაიონში შედის, ფშავი, თუშეთს,
ხევს და გუდამაყრის შორისაა მოქცეული.
მისი ჩრდილოეთი საზღვარი კი ჩვენი რესპუბლიკის
საზღვარს ემთხვევა.“ვიწრო გაგებით ხევსურეთი არის მხოლოდ ის სოფლები და მიწა-წყალი,
რომელიც მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადმოღმა ხევსურეთის არაგვის აუზში,
რომელიც ერთვის არაგვს ორწყალში.”(აკ. შანიძე)
“ხევსურები მხოლოდ პირაქეთ ნაწილს, არაგვის ხეობაში მოქცეულ მთებს (ბაცალიგო, ბარისახო)
უწოდებენ ხევსურეთს.” (ს. მაკალათია) “პირაქეთელი ხევსურები თავიანთ თავს თვლიან ნამდვილ
ხევსურებად და მიწა-წყალსაც ბუდე ხევსურეთს უწოდებენ.”ხევსურთა საცხოვრებლები, სახნავ-სათესი სავარგულების
უკმარისობის გამო, ძნელად მისადგომ, კლდოვან ადგილებში აშენებული კოშკურ-ქვითკირებული
იყო, რასაც თავდაცვითი მნიშვნელობაც ჰქონდა. ხევსურის მიერ საცხოვრებელად ადგილის შერჩევას
განსაზღვრავდა ჯვარი და ქადაგ-მკითხავი. ცალკეულ საბრძოლო კოშკებსა და ქავ-ციხეებს
(გალავნიან კოშკებს) უფრო ძლიერი გვარები აშენებდნენ. ხშირად კოშკების ქვეშ “დარანიც”
იყო დატანებული, რომელიც წყაროს უკავშირდებოდა და სამალავსაც წარმოადგენდა. კოშკები
ძირითადად სიპერდიანი (პირამიდულსახურავიანი) იყო.ხევსურები დღეში სამჯერ ჭამენ: დილას
(სადილი), შუადღისას (სამხარი) და საღამოს (ვახშამი). პურს ჭამენ ტაბლაზე, რომელიც
ხის დაბალი და მოკლე სუფრაა და ამ ტაბლაზე დიასახლისი ყველას თავის კერძს ჩამოურიგებს.
პურის ჭამის დროს ქალები და კაცები ცალკე სხდებიან და თავიანთი ცალკე სუფრა უდგათ.
პურს აცხობენ და ჭამენ ქერისას, ქერ-სვილისას და იშვიათად იფქლისას. ხევსურის საომარი აღჭურვილობა, მისივე ტალავრის
მსგავსად, მრავალფეროვანი და ლამაზი იყო. შინაური და გარეშე მტრისგან მუდმივი საფრთხე,
თავმომწონეობა, საზღვრის სიახლოვე, ჩრდილოელ მეზობლებთან ურთიერთობა “ხევსურებს აიძულებდა
უფრო ბეჯითად ეზრუნათ საბრძოლო მზადყოფნაზე, ვიდრე საქონლის მომრავლებაზე.”(ალ. ყაზბეგი).
მამაკაცს ტახტის თავთან ეკიდა ფარ-ხმალი, ჯაჭვი და თოფი, საგანგებოდ გამზადებული საგზალი
და ახლად გაბანდული ჯღან-ქალამანი. იგი ნებისმიერ სიტუაციაში მზად იყო სალაშქროდ.“ფხოველები დღევანდელი ფშავლები და განსაკუთრებით
ხევსურებია”-ო. მაგრამ რომელიმე მხარის ფხოველად მიჩნევა არ იქნება სწორი. რამდენადაც
“ფხოველთა ქვეყანა” ვრცელი და ხალხმრავალი იყო, ამიტომ “ფხოველი” (ისევე, როგორც “ქართველი”)
უფრო კრებითი სახელწოდება უნდა ყოფილიყო სხვადასხვა გვარ-ტომის ხალხისა, რომელთა შორის
იქნებოდნენ ფშაველნიც და ხევსურნიც. ფხოვის დაშლის შემდეგ გამოიკვეთება ორი ძლიერი
ხევი, რომლებიც ცალკე ეთნიკურ კუთხეებად ჩამოყალიბდებიან.ძველი ფხოვი, სავარაუდოა, რომ დღევანდელთან (ფშავ-ხევსურეთი)
შედარებით უფრო ვრცელ ტერიტორიებს მოიცავდა. მის შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყო მოსაზღვრე
ცალკეული თემებიც. ისტორიკოსთა ცნობით, გუდამაყრის ხეობის აღმოსავლეთით, ფხოველთა მთებზე
იყო ფხოეთი, რომელსაც აღმოსავლეთით დიდოეთი, ხოლო სამხრეთ-აღმოსავლეთით თოშეთი საზღვრავდა.
დღეს დიდოეთი ხევსურეთს უკვე აღარ ესაზღვრება. “მოქცევაი ქართლისაი” გვამცნობს, რომ
ალექსანდრე მაკედონელმა დასვა მცხეთის მეფედ არიან-ქართლის შვილი აზო და დაუდო საზღვრებად.ფხოველებს
(საერთოდ კავკასიელ მთიელებს) ჰყავდათ საერთო ღვთაებანი – კოპალა, იახსარი, პირქუში,
ხმალა, პირიმზე, თერგვაული, ბერი ბაადური – რომელნიც შემდგომ სათემო სალოცავებად იქცნენ
და ხშირ შემთხვევაში წმინდა გიორგიდ იწოდებიან. ამ ღვთაებებმა (ხთიშვლებმა) გაწმინდეს
ფშავ-ხევსურეთის მიწა-წყალი დევ-კერპებისაგან. გადმოცემით, ეს ღვთაებანი “ნახორცივლარი”
გმირებია, რომელნიც შემდეგ “გახთიშვილებულან”. (ევჰემერისტული შეხედულება, რომ ღვთებანი
რეალური პიროვნებანი იყვნენ). სწორფრობა ხევსურეთში გავრცელებული წესია, რომელსაც
ძმობილობასაც უწოდებენ. როდესაც ქალ-ვაჟნი ასაკში ჩადგებიან, ირჩევენ თავიანთ სწორფერს.
არჩევანი პირად მოწონებაზე და სიყვარულზეა დამოკიდებული. თუ ქალ-ვაჟს ერთმანეთი მოეწონათ,
ვაჟი ქალს ძმობას ეტყვის და ამის შემდეგ მათ შორის დაიწყება სწორფრობის რომანტიკა.
სწორფერობენ ერთი თემისა და გვარის ქალ-ვაჟნი,ნათესავთა შორის სწორფრობა იშვიათია. სწორფერ ვაჟს უნდა ახასიათებდეს რაინდობა
და ნაძმობი ქალისადმი თავდადებ. წყარო
